Historia
19 listopada 1765 roku w nieistniejącym dziś budynku Operalni przy ul. Królewskiej Aktorowie Jego Królewskiej Mości dali premierę Natrętów Józefa Bielawskiego, komedii będącej swobodną przeróbką z Molière’a.
Ponieważ trupa miała wszelkie cechy w pełni zawodowego i narodowego zespołu (grała w języku polskim i z gry się utrzymywała), 19 listopada obchodzimy jako rocznicę powstania Teatru Narodowego. Powołanie narodowej sceny było jednym z elementów projektowanej przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego reformy edukacji, obyczaju i życia kulturalnego upadającej Rzeczypospolitej.
na ilustracji po prawej: afisz Natrętów (1765)
na ilustracji poniżej: Wojciech Bogusławski
Zespół występował w Operalni przez dwa lata (1765–1767), jego działalność przerwały niepokoje, które ogarnęły kraj (konfederacja barska i pierwszy zabór). Wznowienie przedstawień należy zawdzięczać uchwaleniu w roku 1774 monopolu teatralnego. Odtąd dość burzliwe dzieje sceny, która straciła status teatru nadwornego, były związane z osobami kolejnych antreprenerów. Zespół występował w Pałacu Radziwiłłowskim (dziś siedziba Prezydenta RP) na Krakowskim Przedmieściu. Odnotować należy wprowadzenie na scenę rodzimego repertuaru, zwłaszcza komedii Franciszka Bohomolca i Adama Czartoryskiego. Na tej scenie w 1778 roku zadebiutował Wojciech Bogusławski.
W roku 1779 na placu Krasińskich otwarto budynek, który stał się stałą siedzibą narodowej sceny. Właśnie z dziejami tego gmachu związana jest działalność Wojciecha Bogusławskiego. Dla rozwoju naszej sceny położył on zasługi tak wybitne, że – choć w chwili powołania Teatru Narodowego (który w pierwszym okresie działał krótko i z przerwami) Bogusławski miał zaledwie kilka lat – uznajemy w nim „ojca teatru polskiego”.
na ilustracji po prawej: Teatr na Placu Krasińskich
Budynek przy placu Krasińskich przez ponad pół wieku był siedzibą narodowej sceny. Wobec konieczności przeprowadzania w nim coraz częstszych remontów w roku 1825 rozpoczęto budowę nowej, zaprojektowanej przez Antonia Corazziego siedziby teatru. Tymczasem lżejszy repertuar dramatyczny od roku 1829 zagościł w sali widowiskowej gmachu Towarzystwa Dobroczynności przy Krakowskim Przedmieściu (odbudowany po II wojnie światowej stoi do dziś, na jego fasadzie widnieje charakterystyczny napis „Res sacra miser”). Scenę nazwano Teatrem Rozmaitości – właśnie tu Wyspiański rozgrywa „teatralne” partie Nocy listopadowej. Z tego miejsca i zespół, i nazwa powędrowały wprost do prawego skrzydła nowopowstałego Teatru Wielkiego, najpierw do jego Sal Redutowych (1833), a potem do stałej siedziby, z osobnym wejściem od ul. Wierzbowej (1836).
na ilustracji: Teatr Wielki (1840–1841)
Zanim to jednak nastąpiło, 24 lutego 1833 roku przedstawieniem Cyrulika Sewilskiego Rossiniego, na ówczesnym placu Marywilskim (dziś Teatralnym) otwarto okazały gmach Teatru Wielkiego (kontynuowanie działalności pod szyldem Teatru Narodowego okazało się niemożliwe po klęsce powstania listopadowego). Odtąd aż do roku 1915 teatralnym koncernem zwanym Teatrami Warszawskimi (z czasem pojawiła się nazwa Warszawskie Teatry Rządowe) kierowali carscy urzędnicy.
na ilustracji po lewej: Teatr Wielki (przed 1840 r.)
Nowa siedziba uświęciła coraz wyraźniejszy od początku wieku podział na trzy zespoły: opery, baletu i dramatu, z których każdy miał swojego kierownika. Choć repertuar dramatyczny wystawiano na obu scenach, tj. wielkiej i w Rozmaitościach, coraz częściej kojarzono z dramatem właśnie tę ostatnią. Tu występowali Alojzy Żółkowski (syn), Helena Modrzejewska, Jan Królikowski, Bolesław Leszczyński, Wincenty Rapacki.
na zdjęciu poniżej: Alojzy Żółkowski, syn (1840)
na zdjęciu po prawej: Helena Modrzejewska jako Ofelia, (1871)
We względnie długich dziejach Warszawskich Teatrów Rządowych można wyznaczyć kolejne etapy m.in. sukcesy repertuaru francuskiego, prapremiery komedii Aleksandra Fredry i dramatów Józefa Korzeniowskiego, epoka gwiazd, triumfy Moniuszki, patriotyczne manifestacje, klęski dramatów Słowackiego, pożar Rozmaitości w 1883 roku (odbudowa trwała niewiele ponad pół roku), wreszcie rewolucja 1905 roku i wprowadzenie na scenę nowej, tj. współczesnej dramaturgii.
na ilustracji : pożar Teatru Rozmaitości (1883)
Po opuszczeniu Warszawy przez Rosjan, w lipcu 1915 roku przestają istnieć Warszawskie Teatry Rządowe. Odtąd Teatrem Rozmaitości zarządzać będzie „aktorskie zrzeszenie komedii i dramatu”. W zespole znaleźli się m.in. Frenkiel, Rapacki, Kamiński, Junosza-Stępowski, potem Adwentowicz, Węgrzyn i Leszczyński. Wobec braku carskiej cenzury na scenie pojawia się m. in. repertuar romantyczny (Horsztyński), klasyka światowa (Ibsen, Gogol, Shaw), dochodzi także do głośnej premiery Nocy listopadowej z Junoszą-Stępowskim w roli księcia Konstantego.
na ilustracji: teatralna publiczność
W 1919 roku, po odzyskaniu niepodległości, Rozmaitości stają się teatrem miejskim. Jeszcze tego samego roku scenę trawi pożar. Zespół występuje w Ogrodzie Saskim, w budynku Teatru Letniego, potem krótko, w sali Teatru im. Bogusławskiego. Równolegle trwa odbudowa dawnych Rozmaitości; w 1924 scena wznawia działalność już jako Teatr Narodowy.
W cztery lata później w Salach Redutowych, które nieco wcześniej (1919–1925) były miejscem eksperymentów teatralnych Reduty Juliusza Osterwy, otwarto kameralną scenę Narodowego, którą nazwano Teatrem Nowym.
na ilustracji po prawej: Teatr Rozmaitości po odbudowie (1924)
na zdjęciu poniżej: inauguracja Teatru Narodowego (1924)
W takim kształcie, od 1934 roku zarządzany przez Towarzystwo Krzewienia Kultury Teatralnej, przetrwał Narodowy aż do wybuchu II wojny światowej.
Powojenne dzieje Teatru Narodowego, którego gmach (a wraz z nim bezcenne zbiory) płonął i we wrześniu 1939, i w czasie Powstania Warszawskiego, rozpoczynają się w roku 1949, po otwarciu odbudowanej siedziby. Jego losy w nieunikniony, choć przedziwny sposób splatają się z dziejami PRL i kolejnymi okresami: szaleństw socrealizmu, krótkiej i złudnej radości odwilży, „małej stabilizacji”, wypadków marcowych, gierkizmu, smutku stanu wojennego.
na ilustracji: gmach Teatru Wielkiego (1943)
Kierowany przez wybitnych i znanych artystów (Władysław Daszewski, Bohdan Korzeniewski, Erwin Axer, Wilam Horzyca, Kazimierz Dejmek, Adam Hanuszkiewicz), opromieniony sławą aktorskich gwiazd i kilkunastu wielkich realizacji, nie zawsze był jednak ulubieńcem publiczności i krytyki. Spłonął w marcu 1985 roku. Odbudowa trwała prawie dwanaście lat. Ukończono ją w roku 1996, w nowych czasach, w niepodległej Polsce.
19 listopada 1997 roku odbyła się premiera Nocy listopadowej Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Jerzego Grzegorzewskiego. Było to pierwsze przedstawienie zrealizowane w odbudowanym Teatrze Narodowym, który rozpoczął działalność pod artystycznym kierownictwem Jerzego Grzegorzewskiego. Grzegorzewski sformułował koncepcję Teatru Narodowego jako Domu Wyspiańskiego:
“Przez stałe wsłuchiwanie się w słowa Wyspiańskiego [dramatopisarza, inscenizatora, malarza i poety, najwybitniejszego artysty polskiego modernizmu], szukamy sposobu wyrażenia jego intencji współczesnym układem przestrzeni scenicznej, współczesnym gestem, współczesnym mówieniem na scenie. (...) Mam tu na myśli sposób, który nie pomija całego doświadczenia sztuki XX wieku, i nie pomija również przemian wrażliwości wynikłych z nowych doświadczeń, jakie było udziałem pokoleń, żyjących po Wyspiańskim, aż do naszych czasów.”
Za dyrekcji Grzegorzewskiego (1997/98–2002/2003) Teatr Narodowy odzyskał pozycję jednej z najważniejszych scen w kraju. W repertuarze znalazły się teksty Arystofanesa, Williama Shakespeare’a, Molière’a, Antoniego Czechowa, Augusta Strindberga, Stanisława Wyspiańskiego, Wystana Hugh Audena, Jamesa Joyce’a, Stanisława Ignacego Witkiewicza, Witolda Gombrowicza, Tadeusza Różewicza, Harolda Pintera. Do współpracy zaproszono uznanych reżyserów: Kazimierza Dejmka, Adama Hanuszkiewicza, Henryka Tomaszewskiego, Macieja Prusa, Kazimierza Kutza, Jana Englerta, Tadeusza Bradeckiego.
Z myślą o młodej widowni stworzono oryginalny program edukacyjny. Do wygłaszania wykładów poświęconych dziejom polskiego i światowego teatru i dramatu zaproszono najwybitniejszych polskich intelektualistów, natomiast bohaterami wieczorów poetyckich byli m.in. Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Cyprian Norwid, Thomas Stearns Eliot, Jarosław Iwaszkiewicz, Miron Białoszewski, Tadeusz Różewicz, ks. Jan Twardowski, Czesław Miłosz, Zbigniew Herbert, Adam Zagajewski.
na ilustracji po prawej: gmach Teatru Narodowego, fot. Andrzej Georgiew
Wiele uwagi poświęcono odbudowywaniu i nawiązywaniu kontaktów międzynarodowych. Na scenie Teatru Narodowego wystapiły m.in. zespoły Komedii Francuskiej (Szelmostwa Skapena Molière’a w reż. Jean-Louis Benoit) i Piccolo Teatro di Milano (Sługa dwóch panów Carla Goldoniego w reż. Giorgio Strehlera). Natomiast zespół Narodowego wystąpił w Sarajewie podczas Mess Festival 2000 (Nowe Bloomusalem wg Jamesa Joyce’a w reż. Jerzego Grzegorzewskiego) i w Brukseli, w ramach prezentacji Europalia 2001 (Operetka Witolda Gombrowicza w reż. Jerzego Grzegorzewskiego).
1 września 2003 kierownictwo artystyczne Teatru Narodowego objął Jan Englert. Jako dyrektor stanął przed dwoma podstawowymi zadaniami: po pierwsze, zachować, ochronić i podtrzymać niedoceniany a unikalny dorobek poprzednika. Po drugie: rozszerzyć działalność teatru i otworzyć go na szerszą niż do tej pory publiczność.
Wedle zamierzeń obecnego dyrektora, Teatr Narodowy stał się szerokim artystycznym forum, polem spotkania różnorakich estetyk teatralnych i artystów wszystkich aktywnych pokoleń. Jego programowy eklektyzm odpowiada wielorakości polskiego życia teatralnego, podzielonego na wiele opozycyjnych wzajem nurtów i niechętnych wobec siebie obozów. Teatr zaczął pracować o wiele intensywniej, dając rocznie do dziewięciu premier i do pięciuset przedstawień, wprowadzając też nowe formy działań warsztatowych i edukacyjnych; intensywnie rozwijając przy tym kontakty zagraniczne.
Począwszy od roku 2009, w regularnym dwuletnim cyklu, teatr organizuje Spotkanie Teatrów Narodowych – unikalny festiwal skupiający najwartościowsze przedstawienia z narodowych scen Europy. Jest to zarazem okazja do rozmów i refleksji nad charakterem teatrów narodowych w XXI wieku, wyzwaniami, wobec których stoją i zadaniami, które powinny spełniać. Ważną częścią festiwalu jest sympozjum z udziałem dyrektorów scen narodowych, którzy mogą we własnym gronie porozmawiać o problemach – wspólnych lub szczególnych dla konkretnych instytucji.
W 2015 roku Teatr Narodowy skończył dwieście pięćdziesiąt lat. Jest czwartą pod względem starszeństwa sceną narodową Europy. W swojej burzliwej historii stanowił zarówno narzędzie władzy rozległego, wielonarodowego królestwa, jak i ostatnią publiczną placówkę kultury walczącej o przetrwanie. Parokrotnie obarczano go ciężarem ambicji i nadziei kulturalnych odradzającej się państwowości. Wielokrotnie płonął i był odbudowywany. Za każdym razem odzyskiwał pozycję jednej z najważniejszych scen w Polsce.
